Người cao tuổi trong gia đình: Gậy chống hay tay vịn?

Ngạn ngữ có câu: "Đằng sau thành công của đàn ông luôn có bóng dáng người phụ nữ ". Chúng tôi rất muốn câu này có thêm một dị bản là: “Đằng sau một gia đình hạnh phúc, thành đạt luôn có bóng dáng của ông bà mẫu mực.”

Có người phân tích: Người đàn bà đứng sau sự thành công của người đàn ông kia không chỉ là vợ mà còn là chính mẹ mình. Dẫu là mẹ hay vợ thì cũng đều đại diện cho gia đình và cho thế hệ đi trước. Phân tích như vậy càng củng cố thêm nhận định về vai trò không thể thiếu của người cao tuổi trong gia đình, đặc biệt với các gia đình VN.

Cái thời mà sự lạm dụng ngôn từ chưa đến mức báo động, cạnh tranh bằng mọi giá chưa được đặt lên hàng đầu thì hai chữ “gia truyền” rất được tín nhiệm. Tiệm nào có hai chữ “gia truyền”, như phở gia truyền, rèn gia truyền, thậm chí cắt tóc gia truyền… sẽ có đông khách. Vì trong con mắt người dân, tiệm ấy được thừa hưởng những kiến thức, bí quyết, kinh nghiệm từ cha ông. Vì thế sản phẩm hoặc dịch vụ hẳn có chất lượng.

Một tiệm mỳ vằn thắn ở chợ Hôm, Hà Nội không có biển hiệu gia truyền nhưng luôn có bóng dáng một ông cụ ra vào chỉnh lại ống đũa, đặt lại lọ tương ớt, nhắc nhở việc phục vụ... Sự có mặt của ông lão khiến thực khách thấy ngon miệng hơn, ít ra là về mặt tâm lý, vì người bảo trợ cho quyền lợi thực khách chính là ông lão – chủ gia đình. Rõ ràng vai trò của ông cụ rất lớn! Nó làm điểm tựa, là chỗ dựa tin cậy cho cả người bán lẫn người mua. “Gia truyền” hay nói đúng hơn là các thế hệ đi trước đã xây dựng nên thương hiệu.

Có lẽ ít quốc gia nào thể hiện thái độ tôn trọng người cao tuổi trong xã hội và trong gia đình rõ như ở VN. Ở những quốc gia Âu Mỹ, khi nói đến trưởng bản, già làng, nghệ nhân… thì người ta chỉ biết đó là những người cao tuổi được trao một trọng trách hoặc thành thạo một nghề nào đó. Họ chưa biết tới ý nghĩa và quyền lực về mặt tinh thần của trưởng bản, già làng hay nghệ nhân. Cũng chẳng thể trách vì văn hóa khác nhau. Nhưng những người VN đều nhất trí coi già làng, trưởng bản, nghệ nhân là những người có uy tín, thậm chí “chăm sóc phần hồn” cho một cộng đồng nhỏ. Và, đương nhiên, tiêu chí đầu tiên phải là người cao tuổi.

Trong cộng đồng như bản, làng… có già làng, trưởng bản; còn trong cộng đồng bé hơn nữa là gia đình thì có bố mẹ ông bà. Đây chính là những trụ cột về vật chất khi con cái chưa trưởng thành, đồng thời là điểm tựa vững chắc về tinh thần cho gia đình khi bố mẹ đã nên ông nên bà.

Chúng ta nói nhiều cá nhân hư hỏng có nguyên nhân từ gia đình. Thường thì những gia đình đó lâm cảnh ly tán, bố mẹ ly thân; ông bà, vì một lý do nào đó, không bảo ban được con cháu... Điều đó dễ kiểm chứng và cũng dễ hiểu. Nhưng với những gia đình thành đạt, hạnh phúc thì mối liên hệ, tác động, ảnh hưởng thế nào giữa các thế hệ nối tiếp?

Nếu ví gia đình là kiêu gạch lớn, mỗi thế hệ, thành viên trong gia đình là những hàng gạch và viên gạch con; thì viên gạch xếp đầu tiên thuộc thế hệ cha ông. Viên gạch này nếu ngay ngắn, vững vàng… thì các viên kế tiếp đặt lên trên mới không lung lay, đỗ vỡ.

Một gia đình hạnh phúc, thành đạt phải có nền tảng từ một gia đình có truyền thống nề nếp, gia phong. Gia đình nhà giáo Nguyễn Lân là ví dụ điển hình. Ở Hà Nội còn một gia đình nữa là gia đình nhà giáo Lê Văn Giạng, nguyên Thứ trưởng Bộ ĐH và Trung học chuyên nghiệp. Bác Giạng có 3 người con gái thì cả ba đều là những trí thức thực thụ. Vai trò của ông bà đối với các cháu, bố mẹ đối với con cái trong những gia đình như thế rất rõ. Họ như cái tay vịn cho cả gia đình nương vào để từng bước đi lên vững chắc.

Ngày nay, người ta sử dụng thuật ngữ gia đình hạt nhân, với ngụ ý gia đình một hoặc hai thế hệ - chỉ có một vợ một chồng và hai con. Gia đình hạt nhân là gia đình theo kiểu hiện đại; nó khác với gia đình truyền thống, gia đình có nhiều thế hệ. Hạt nhân hay truyền thống đều có ưu điểm, nhược điểm. Tuy nhiên, mô hình gia đình truyền thống vẫn tồn tại phổ biến ở VN, một quốc gia hơn 70 dân số sống bằng nghề nông, chịu ảnh hưởng của Nho giáo. Trong bối cảnh như thế, người cao tuổi vẫn đang giữ vị trí quan trọng trong gia đình.

“Con hư tại mẹ cháu hư tại bà” là câu phê bình, nhắc nhở về cách nuôi dạy con. Song, nhìn ở một góc khác, câu trách móc này mang yếu tố dương tính rất rõ. Đấy là nó thể hiện cụ thể nhất vai trò người mẹ và bà trong việc nuôi dạy con cháu.
Vợ chồng trẻ lấy tấm gương của bố mẹ để đối đãi với nhau sau này; con cháu trong gia đình thì coi cách hành xử của bố mẹ với ông bà là bài học sống động về đạo đức. Người cao tuổi là tấm gương mẫu mực thì con cháu ắt thảo hiền. Nói thế để thấy vai trò của người cao tuổi trong gia đình vô cùng quan trọng trong việc xây dựng nhân cách và lối sống cho các thế hệ tiếp sau.

Ngô thiệu Phong